De naam Montenaken :
Montenac (1186), Monteigni (1203), Montenacken (1219), Montenaken (1379)
Aantal inwoners :
1816 : 721
1840 : 877
1890 : 1495
1910 : 1575
2020 : 1449
Korte geschiedenis
Montenaken, aan de Romeinse weg Tongeren-Nijvel, de Nijvelse baan, werd vrij sterk geromaniseerd en kwam vooral in de 2e eeuw tot bloei. Getuigen hiervan zijn de Romeinse villa, die in 1863 gedeeltelijk blootgelegd werd, en de vijf tumuli, waarvan er drie nog duidelijk zichtbaar zijn. De Avernasse-tombe en de Twee Tommen zijn bewaard, de twee andere grafheuvels werden in de 19e eeuw genivelleerd.
Voor 1179 werd Montenaken, als Loons allodiaal goed, door de graaf van Loon tot vrijheid verheven. Daarbij werd het dorp omstreeks 1170-1175 als grensvesting met een torenburcht versterkt. Deze burcht, achter de huidige kerkheuvel, werd in 1179 door een Luikse strafexpeditie verwoest. Het is niet zeker dat de burcht daarna volledig herbouwd werd. Vanaf de 12e eeuw oefende vermoedelijk de burggraven van Montenaken de door het vrijheidsstatuut sterk ingeperkte heerlijke rechten uit. Ze verbleven buiten de gemeente en hadden weinig invloed op het dorpsleven. De familie van Montenaken stierf in 1480 uit. De adellijke titel ging achtereenvolgens over op de familie de Rubempré, de Chokier-Surlet en de Lamberts-de Cortenbach.
Op 13 October 1213 had er een bloedige veldslag plaats tussen de Luikenaren, aangevoerd door hun bisschop Hueges de Pierrepont en de Brabanders onder het bevel van hertog Hendrik I om het bezit van de heerlijkheden Moha en Waleffe. De Brabanders werden volkomen verslagen en verloren ruim 3000 manschappen zonder de 4000 krijgsgevangenen mee te tellen. De plaats waar de bisschop vóór de veldslag de mis kwam lezen heet nu nog MESSEBERG.
Het verhaal van “Onze Lieve Vrouw van Steps” is als volgt : “de Brabanders waren aan de winnende hand. Dan haalde men het Onze-Lieve-Vrouwbeeld uit de kerk en bracht het op het strijdveld…..en Onze Lieve Vrouw deed de zon draaien zodat ze in de ogen scheen van de Brabanders die totaal verblind waren en werden afgeslacht door de Luikenaren…..en de grond kleurde rood van het bloed”.
Bestuur
De burgemeesters van Montenaken in de 20e eeuw
– Desire Bormans (1896 – 1902)
– Joseph Vijgen (1902 – 1912)
– Alfred Vannesse (april – augustus 1912)
– ? (1912-1920)
– Victor Fineau (1921 – 1926)
– Victor Gustave Hoebrechts (1927- 1946)
– Joseph Monnekens (april – oktober 1947)
– Achille Bollen (1947 – 1958)
– Henri Delvaux (1959 – 1965)
– Achille Bollen (1965 – 1970)
1971 – 1976 : Eerste Gemeentefusie
– Borlo (Borlo, Buvingen, Muizen, Mielen, Kerkom) : René Houbey
– Jeuk (Jeuk, Boekhout) : Albert Moyaerts
– Gingelom (Gingelom, Niel) : Paul Soers
– Montenaken (Montenaken, Kortijs, Vorsen) : René Vandormael
1977 : Definitieve Gemeentefusie van Groot-Gingelom met de 11 fusiedorpen
– René Houbey (1/1/1977 – 31/12/1982)
– Albert Moyaerts (1/1/1983 – 31/12/1988)
– Eddy Baldewijns (1/1/1989 – 31/12/1994) en (1/1/1995 -20/6/1995(wettelijk belet wegens opnemen Ministermandaat – (14/07/1999 – 31/12/2000) en (1/1/2001 – 31/10/2004)
– Charly Moyaerts – dienstdoend burgemeester van 20/6/1995 – 14/07/1999 – effectief burgemeester van 1/11/2004 tot 2015
– Patrick Lismont vanaf 2016
Religieuze gebouwen
Sint-Martinuskerk Montenaken
De kerk is gelegen aan de Brugstraat niet ver van de Marktplaats en ligt op een voormalige motte (kunstmatige heuvel).
De Sint-Martinuskerk, met versterkte toren, nam na de verwoesting van de burcht in de 12de eeuw gaandeweg de functie van verdedigingspost over. De basis van de huidige toren is opgetrokken uit kwarsietblokken en is een overblijfsel van de Romaanse toren die in 1465 door de Bourgondiërs werd verwoest. De torenbasis werd omstreeks 1565 verhoogd. Het kerkgebouw werd in 1829 in neoclassicistische stijl opgetrokken.
Het kerkgebouw bestaat uit een vierkante westtoren, een portaal tegen de zuidzijde van de toren, een driebeukig schip met vijf traveeën en een driezijdig gesloten koor met vijf traveeën. Hierachter bevindt zich het oude koor. De toren heeft twee geledingen en is opgetrokken in kwartsiet in vrij regelmatig verband met kalkstenen plint, waterlijsten en hoekstenen. Het bovenste deel is van mergelsteen met een bakstenen voorgevel en kalkstenen galmgaten en hoekstenen. De toren heeft verder enkele smalle kijkgaten en een klokvormige torenspits die gedekt is met leien. Het schip en het koor zijn opgetrokken in baksteen, waarbij de hoekbanden, plint en rondboogvensters van kalksteen zijn. Het kerkgebouw wordt overwelfd door een tongewelf die gedragen wordt door Dorische zuilen.
Wegens zijn historische en archeologische waarde werd de toren van de Sint-Martinuskerk reeds op 03.05.1948 als beschermd monument geklasseerd. Op 13.01.1981zijn ook het oud koor, het kerkschip, de bijgebouwen en het dienstgebouw beschermd als monument wegens hun architectuurhistorische waarde.
Kapellen in Montenaken
Andere bezienswaardigheden
Avernastombe
Het kasteel van Roberti
Het kasteel op de Groenplaats herinnert aan H.J. Roberti, de eerste lokale belastingontvanger na de Belgische onafhankelijkheid. Van het oorspronkelijk U-vormige complex uit de 18e eeuw resten alleen het classicistische woonhuis en het dienstgebouw. In de gevel van dit laatste gebouw werden in 1950 de 17e-eeuwse uit Sint-Truiden afkomstige familiewapens van Liefsoens-Robierts aangebracht.
De Stepshoeve of Berwaertshoeve
Deze hoeve in de Stepsstraat is sinds 1716 het bezit van de familie Berwaerts. Het woonhuis en de inrijpoort dateren uit de eerste helft van de 17e eeuw. De schuur en de stallen werden tijdens de 19e en 20e eeuw heropgebouwd. Boven de hoevepoort bevinden zicht de familiewapens van de vorige eigenaars Heeren-Pouillet.
De Neremshoeve en watermolen
Ten zuiden stond een monumentale inrijpoort met duiventoren; verankerde kalkstenen korfboogpoort, in de sluitsteen gedateerd 1787; baksteen met kalkstenen imposten aan de erfzijde. Zijgevels met aandaken en vlechtingen. De beek stroomde onder de inrijpoort door. Links en rechts, aanleunende stallen met rechthoekige, kalkstenen vensters en getoogde deuren in een rechthoekig, kalkstenen omlijsting met sluitsteen. Helaas is deze poort na instorting gesloopt.
De oostelijke vleugel bevat het woonhuis en het molenhuis. Anderhalf hoog boerenhuis van het dubbelhuistype, op een licht verhoogde, begane grond met kalkstenen kelderspleten. Rechthoekige muuropeningen in vlakke, kalkstenen omlijsting. Kalkstenen, getraliede steekboogvensters, voorzien van sluitsteen met korte druiplijst in de achtergevel. Zijgevels met van schouderstukken en muurvlechtingen voorziene aandaken. Molenhuis van twee traveeën, voorzien van twee gekoppelde steekboogdeuren met kalkstenen tussendorpels en sluitsteen met korte druiplijst. Achtergevel als bij het woonhuis.
Buitenwerk : geklonken metalen aanvoergoot met vanuit interieur bedienbare houten toevoer. Geklonken metalen bovenslagrad, met schroefbouten op de armen (U-ijzers) bevestigd, en linkergevel op dezelfde wijze verbonden met oudere gietijzeren askop; metalen as, draaiend in metalen peulen.
Binnenwerk : gietijzeren drijfwerk naar drie maalstoelen (een zinken en een houten steenkist; één steenkist verdwenen); galg bewaard. Houten staande werk, doch maalstoelen rusten op gietijzeren kolommen. Vroeger eveneens dynamo op drijfwerk aangesloten (verdwenen), en in het op de molen aangebouwde en over de waterloop opgetrokken gebouwtje, was voorheen een stoommachine ondergebracht.
De westelijke vleugel omvat de stallingen, door een brand zwaar beschadigd. Rechthoekige kalkstenen muuropeningen en kalkstenen steekboogdeuren ingeschreven in een rechthoekige omlijsting met sluitsteen; kalkstenen asemgaten in de buitengevels. Ten noorden, ruime, dubbele dwarsschuur, voorzien van verankerde, bakstenen korfboogpoorten, twee kleine, kalkstenen venstertjes en twee gekoppelde steekboogdeuren in een rechth. kalkstenen omlijsting met sluitstenen; rondboogniskapelletje erboven.
De molen staat rechts van de toegang van het erf, een vierkantshoeve. Zowel de hoeve als de watermolen behoorden reeds voor 1555 tot de bezittingen van de Kruisheren van Colen (Kerniel bij Borgloon). Voorheen was het goed waarschijnlijk eigendom van Maria Colen, stichteres van de orde. In een oorkonde van 29 november 1434 van de Meier en de laten van het Hof van Ordingen wordt gesproken over de verkoop van stuk land aan de heer van Ordingen “te Nerem aan de molen bij de beek”.
Op 27 juni 1569 werd over deze molen volgende ordonnantie uitgevaardigd door de “Schepenen der banke en heerlijkheid van Niel” : “…dat het water ter molen te Nijel comende niet en mag opgehalden woorden van nijemande noch tot Nerem, dan ’t saterdaege snoens tot sondagh snoens…”
De orde van de Kruisheren van Colen verkocht de molen in 1624 aan de Commanderij van de Duitse Orde te Ordingen : “super molendinum Ordinis Teutonici situm in Nerim sub jurisdictione de Montenaken”. Deze bleef in hun bezit tot aan de Franse bezetting.
Op de molen was gedurende lange tijd eenzelfde molenaarsfamilie actief. Vanaf 1782 pachtte Jan Beyns, die gehuwd was met de molenaarsdcohter, de molen. Tijdens de Franse overheersing kwam de molen in het bezit van de familie Beyns.
De Bestendige Deputatie van de provincie Limburg keurde op 27 augustus 1847 de vastgestelde pegelhoogte van 1,773 meter goed. De toenmalige eigenaar was de weduwe Jozef Beyns-Dubois.
De familie Beyns bleef in het bezit van de molen, tot de verkoop in 1887 aan Julius Beauduin uit Jeuk. Deze liet in de molen een stoommachine plaatsen. In 1924 kocht molenaar Ferdinand Salmon, vroegere eigenaar van de in 1922 afgebroken stenen Bergmolen van Montenaken, de Neremmolen aan. In de jaren 1960 werd de molen buiten werking gesteld.
De huidige hoevegebouwen stammen hoofdzakelijk uit de tweede helft van de 18de eeuw. In 1987 werd hij beschermd als monument. Het waterrad en het binnenwerk zijn nog aanwezig, maar de molen kan niet meer draaien. De huidige eigenaars hebben het water omgeleid, aangezien het vaak leidde tot overstromingen. Niettemin onderhouden ze hun molen goed. Een grondige renovatie is opgestart.
Wegens zijn architecturele en historische waarde werden de Neremhoeve, de watermolen en de OLV-kapel met omgeving beschermd en geklasseerd als monument en dorpsgezicht vanaf 16.01.1987.
Het Perron op de Peremplaats
Dit is een getrouwe kopie van het oude Montenakense perron dat hier vanaf de 14e eeuw de gemeentelijke vrijheid symboliseerde.
Het geboortehuis van dr. August Kempeneers (1812-1889)
Het geboortehuis in de Dr. Kempeneersstraat dateert van 1790 en is classicistisch. Kempeneers had een korte kerkelijke carrière aan het Luikse Groot Seminarie. Nadien verbleef hij de rest van zijn leven in Klein-Vorsen en wijdde zich aan de geschiedenis en archeologie van Montenaken en omgeving. Zijn gedenksteen staat op de Groenplaats.
Lees hier het levensverhaal van dokter Kempeneers.
