De kapel heeft de naam van Steps verkregen door haar ligging op het stepsveld. Ze ligt op een steenworp van de Oude Markt van waaruit ze te bereiken is via een onverharde weg.
We kunnen ervan uitgaan dat dit heiligdom er reeds stond vóór 1179 toen Montenaken een eerste maal verwoest werd tijdens een conflict tussen graaf Gerard I van Loon en Radulphus von Zähringen, prinsbisschop van Luik .
Bij de tweede verwoesting van Montenaken in 1465 door de Bourgondische troepen werd de kapel niet vernield, maar was ze zeer bouwvallig.
In 1478 is men dan begonnen met de bouw van een nieuwe kapel. Het jaar daarvoor had Maria Sweerts immers per testament één bunder landbouwgrond overgemaakt aan de gemeenschap. De opbrengst bij verkoop moest dienen voor het herstel van de parochiekerk en de bouw van een ‘nieuwe’ kapel ter ere van O. L. Vrouw.
Ruim 250 jaar later was de kapel wederom aangetast door de tand des tijds. Noodzakelijkerwijs heeft pastoor Joannes Dehasque (1741-1760) zich sinds zijn aanstelling in 1741 en later in 1749 enorm ingezet voor het hermaken en versieren van de O. L. Vrouwkapel. Deze nodige herstellingswerken hebben het heiligdom nog ongeveer een eeuw overeind gehouden.
Toen men in 1853 begon met de bouw van de huidige en ons gekende kapel, trof men onder de funderingen van de vorige kapel zilveren muntstukken aan van verschillende makelij waaronder een geldstuk met het jaartal 1478 afkomstig van Lodewijk van Bourbon, toenmalig bisschop van Luik. Een ander geldstuk verwees naar de hertog van Brabant, Karel de Stoute. Ook werden nog resten gevonden van de vroegere kapel die er reeds stond in 1213.
De eerste steenlegging gebeurde op 10 mei 1853 door pastoor Meesen. Mede door een nijpend tekort aan geld werd de kapel pas voltooid in 1856. Dit jaartal vinden we trouwens terug op een gedateerde siersteen, ingemetst in de muur van de sacristie.
Deze kapel is gebouwd naar een ontwerp van architect John Philip in neogotische stijl. Ze is opgetrokken in baksteen en mergelsteen met een éénbeukig schip, rechthoekig koor en achtkantig klokkentorentje. Opmerkelijk zijn de steunberen die aan de kapel een verruimend effect meegeven. Boven de toegangsdeur treffen we in een nis een afbeelding aan van O. L. Vrouw van Steps met Kind.
Het interieur van de kapel is vrij sober en dit in tegenstelling tot de rijkelijk versierde wandschildering van weleer zoals blijkt uit bijgevoegde postkaart. In het koor staat achteraan een groot marmeren altaar en vooraan een kleiner houten altaar. De eikenhouten lambrisering is van latere datum. Het doksaal in de zuidelijke koorwand biedt plaats aan een kapelorgel, in 1907 gebouwd door Th. Ruef. Let ook op de sierlijke wapenschildjes bovenaan de zijmuren van schip en koor welke ongetwijfeld een link leggen met vroegere weldoeners van de kapel.
In het schip hangt een kruisweg met 14 staties. De symmetrisch geplaatste beelden van Jozef en Maria kijken neer op het schip. Twee gesloten vitrinekasten herbergen de vele schildjes en dankbetuigingen aan O. L. Vrouw van Steps voor bekomen gunsten en genezingen. Het beeld van de H. Rochus van Montpellier in neo-Barokstijl dat jarenlang op een sokkel boven de toegangsdeur stond, werd gerestaureerd en in de kerk van Montenaken ondergebracht.
Van de glasramen in de kapel verdient er eentje onze bijzondere aandacht. Het prachtige glasraam van O. L. Vrouw met Kind in het koor werd gemaakt door Jean-Baptist Capronnier in 1857. Zijn signatuur en jaartal “J:B: Capronnier InvT et PinT 1857” onderaan het kunstwerk bevestigen dat.
Jean-Baptist Capronnier (1814-1891) is zonder twijfel de belangrijkste pionier en grootste restaurateur van het gebrandschilderde glasraam uit zijn tijd. Zijn atelier werd aanzien als het grootste van ons land en gold als zeer toonaangevend in het toenmalige Europa.
Alvorens een glasraam werd verwezenlijkt, werd alles minutieus op kartons (ontwerptekeningen) uitgetekend op ware grootte. Jean-Baptist Capronnier kon daarvoor een beroep doen op de meest vooraanstaande schilders uit zijn tijd waaronder o.m. François-Joseph Navez (1787-1869), Charles de Groux (1825 – 1870) en Constantin Meunier (1831 – 1905). Gelukkig werd het karton van het glasraam van de Stepskapel zorgvuldig bewaard en is momenteel in bezit van KADOC-KU Leuven waar het de nodige aandacht en behandeling krijgt.
Pittig detail nog rond dit glasraam. Normaal gezien zit de schildering van een glasraam steeds aan de binnenkant zodanig dat het, naast een betere bescherming tegen gure weersomstandigheden, ook van binnen naar buiten leesbaar is. Hier liept het echter mis. Het raam werd in zijn geheel verkeerd gemonteerd zodanig dat we van binnenuit tevreden moeten zijn met een spiegelbeeld. Dit raam was een gift van Florent Goyens-Vroonen en kostte ‘800 francs’. Merk hierin echter ook het wapenschild op van de schenkers van dit glasraam.
De 2 overige glasramen uit het koor zijn een gift van notaris en burgemeester F.E.Goyens en van Hubertus Bonaers uit Klein-Vorsen. Aan beide ramen hing een prijskaartje van ‘265 francs’. Ook deze glasramen komen uit het “Atelier Capronnier”, doch géén van deze ramen zijn gesigneerd. Deze drie glasramen werden in mei 1858 in de kapel geplaatst.
Dat er voortdurend een gebrek aan geld was bij de bouw van de kapel blijkt ook uit de plaatsing van sommige brandglasramen in 1887, ruim 30 jaar na de ‘voltooiing’ van de kapel.
Gezien de legende die er achter O. L. Vrouw van Steps schuilgaat, ontstaan n.a.v. de Slag van Steps, wordt dit heiligdom beschouwd als een der oudste bedevaartplaatsen van Haspengouw.
De afwezigheid van een O. L. Vrouw in de parochiekerk is meer dan waarschijnlijk te verklaren door het bestaan van de Stepskapel op een boogscheut van de parochiekerk. De kapellen die aan O. L. Vrouw zijn toegewijd en die zich buiten de parochiekerk bevinden zijn in ons land zeer zeldzaam. We kunnen daarom misschien wel stellen dat deze kapel in ons land de oudste kapel is in haar soort. De kapel biedt plaats aan ruim 130 gelovigen.
Het zou ons inziens bijzonder oneerbiedig zijn te spreken over de Stepskapel zonder O. L. Vrouw van Steps uitvoerig aan bod te laten komen. Beiden zijn ontegensprekelijk met elkaar verbonden zoals geïllustreerd wordt in onderstaande postkaart.
Het beeld van O. L. Vrouw van Steps werd reeds vereerd in 1180 en naar alle waarschijnlijkheid zelfs veel vroeger, maar de bedevaartplaats kreeg slechts betekenis na de Slag van Steps op zondag 13 oktober 1213. Deze vermaarde veldslag tussen het leger van Hugo van Pierrepont, bisschop van Luik, enerzijds en Hendrik I, hertog van Brabant, anderzijds werd overigens gewonnen door de Luikenaars.
De Luikenaars hebben de overwinning altijd toegeschreven aan de bijzondere tussenkomst van de H. Lambertus en O. L. Vrouw van Steps wiens heiligdom stond in de velden van Steps waar de bloedige veldslag had plaatsgevonden.
Toen Luik in 1467 eens te meer in gevaar was, hebben de Luikenaars het miraculeus beeld van O. L. Vrouw van Steps naar hun stad gehaald in de hoop dat het mirakel van 1213 zich zou herhalen. Het werd geplaatst in de kathedraal van de H. Lambertus. Sindsdien is het beeld nooit meer naar het heiligdom van Montenaken teruggekeerd. Het ging waarschijnlijk verloren in oktober 1467.
In 1478 werd een nieuw beeld van eikenhout vervaardigd, naar alle waarschijnlijkheid om het te huisvesten in de ‘nieuwe’ kapel. Bijzonder aan dit laatgotische beeld is dat O. L. Vrouw het kindje Jezus op de rechterarm draagt.
Het beeld werd in de 18e eeuw op Spaanse wijze van een pronkkleed voorzien. De aangebrachte attributen, met name een zilveren scepter en 2 zilveren kronen in barokstijl waren een schenking van Baudewijn van der Meeren aan O. L.V. van Steps in 1721. Het Mariabeeld wordt bewaard onder een baldakijn uit de 19de eeuw. Dit alles heeft ertoe geleid dat het beeld een ware gedaanteverandering heeft ondergaan. De gebeeldhouwde houten kronen werden in de Spaanse tijd afgezaagd om te kunnen vervangen worden door zilveren exemplaren. Ook twee tenen van het kindje Jezus werden afgezaagd omdat ze ‘ beletten ’ het zijde geborduurde kleed aan te doen. Omdat de armen van O. L. Vrouw onder het kleed verborgen waren, moest men een derde arm aanbrengen om de scepter en paternoster te dragen.
Door de vele genezingen die aan de tussenkomst van O. L. Vrouw van Steps worden toegeschreven doet ze haar titel van “Behoudenis der Kranken” alle eer aan. O. L. Vrouw van Steps wordt ook aanzien als ‘de patrones van de weggebruikers’. In die hoedanigheid vindt er jaarlijks op de laatste zondag van mei een zegening van voertuigen plaats.
De feesten van van O. L. Vrouw van Steps werden jaarlijks tot 1857 op 13 oktober gehouden maar werden sindsdien gebracht op 8 september, zodat ze samenvielen met de grote jaarmarkt welke destijds gehouden werd op de Oude Markt. De gekende volkstoeloop bleef uiteraard niet uit.
De oktaaf, door pastoor Julien Boonen in 1987 in voege gebracht, houdt deze traditie tot op heden enigszins in stand. Acht dagen lang, beginnend vanaf de dag van O. L. Vrouw Geboorte op 8 september, vinden er gebedsbijeenkomsten plaats in de kapel. Met een kleine processie wordt het beeld van O. L. Vrouw naar de kapel gebracht. Om de 5 jaar wordt deze kleine kaarskensprocessie opgewaardeerd tot een grote ommegang in het dorp. Na afloop van de mis op 15 september gaat O. L. Vrouw van Steps in stoetvorm terug naar de kerk, waar ze sinds jaren uit voorzorgsmaatregelen is ondergebracht.
Traditiegetrouw gaat er op kermiszondag, de 2e zondag van september, een processie door de straten van Montenaken in het bijzijn van O. L. Vrouw van Steps.
Ook in mei, de Mariamaand bij uitstek, gaan de misvieringen door in de Stepskapel. Bij de opening van de meimaand wordt het beeld van O. L. Vrouw van Steps met een kleine kaarskensprocessie begeleid vanaf de kerk tot aan de kapel. De parochianen uit de naburige kerkdorpen worden van harte uitgenodigd om deze viering bij te wonen. Sinds enkele jaren worden na de viering alle bedevaarders uitgenodigd op een gezellig onderonsje met een kop koffie en een wafel. Na afloop van de meimaand wordt het beeld van O. L. Vrouw van Steps weer begeleid naar de kerk toe.
N.a.v. de 700ste verjaardag van de Slag van Steps vond op 7 september 1913 de eerste uitgave van de Stepsfeesten plaats. Deze feesten vinden om de 25 jaar onder grote belangstelling plaats.
Meer informatie over deze en alle andere kapellen van de gemeente Gingelom kan U in onze publicatie ‘Kapelletjes langs ’s Heeren wegen te Gingelom‘ terugvinden. Deze uitgave is verkrijgbaar via het secretariaat of in de bibliotheek van Gingelom.